Kawruh Gamelan lan Kasusastran ing Gendhing

UYON-UYON (KAWRUH GAMELAN)

                Gamelan miturut Baosastra Djawa W.J.S Poerwadarminta inggih punika arane tetabuhan kang rerecikane akeh banget (saron, bonang, gender lsp). Bahan seng biasane dinggo gawe gamelan arup Perunggu utawa gangsa (campuran tembaga lan timahsari), Kuningan saha Barut (wesi lan plat). Gamelan iku salah sijining jinis utawa corak gamelan kang urip ing tanah Jawa Tengah (uga Yogyakarta) lan sebageyan Jawa Wetan. Musik gamelan Jawa umume nduwe nada luwih lembut lan nganggo tempo luwih alon, beda karo musik gamelan Bali sing tempone luwih cepet, uga gamelan Sundha sing musike mendayu-dayu lan didominasi suara suling. Gamelan Jawa uga kasebut pentatonis. Gamelan komplit iku nduewe 2 laras inggih punika Gamelan Slendro lan Gamelan Pelog. Ing Slendro ora ana nada 4 (papat) karo 7 (pitu). Laras Slendro nduwe 5 nada inggih punika 1 2 3 5 6 kanthi interval kang padha. Dene laras Pelog iku nduwe 7 nada inggih punika 1 2 3 4 5 6 7.

            Laras inggih punika swara kang ajeg dhuwure, ora owah, kasebut uga nada sistemnada/ tonalsystem. Titilaras inggih punika notasi nada kang ditulis manut sistemnada laras lan pathete. Dene pathet inggih punika ukuran endhek-dhuwuring laras, minangka wates wilayah nada. Pathet ing laras slendro iku antane, pathet nem (6), pathet sanga (9), lan pathet manyura (Myr). Dene pathet ing laras pelog inggih punika,, pathet lima (5), pathet nem (6), lan pathet barang (Br).

            Ing ngisor iki andharan cekak bab ricikan gamelan miturut wujud, bahan, cara nabuh gamelan:

1.      Wujud Tebokan

Kayadene Bedhug, Kendhang, Ketipung, Tambur. Cara nabuh dithuthuk (bedhug, tambur) dikebuk/ keplak/ tabok/ (kendhang).

Kendhang: ditabuh nganggo kombinasi antara tlapakan karo driji. Kendhang ukurane luwih cilik tinimbang bedhug. Swara kendhang umume inggih punika: dlang, dlong, dhah, dheng/nggen, thung, ket, tong lan tak. Jinising swara metu saka carane nabuh beda-beda.

·         Kendhang gendhing utawa kendhang ageng: paling gedhe ukurane. Ngasilake swara kang cendhek dhwe tinimbang kendhang liyane.

·         Kendhang ketipung biasa disebut ketipung: kendhang cilik dhewe lan ngasilake swara paling dhuwur. Swarane padha karo kendhang liane lan jinising swara meru saka cara nabuh kang beda-beda.

·         Kendhang batangan utawa kendhang ciblon: ukurane sedheng. Swarane luwih duwur dibangding kendhang ageng. Biasane ditabuh kanggo ngiringi tari/jiged lan gendhing.

·         Kendhang wayangan utawa kendhang sabet/kosek: nduwe ukuran sedheng. Swarane luwih dhuwur dibanding kendhang ageng. Biasane ditabuh kanggo ngiringi pagelaran wayangan.

2.      Wujud Wilahan: cara nabuh dithuthuk.

·         Gender: kasusun ing papan kaya ayunan lan ing ngisore ana tabung/ silinder kang fungsine kanggo ngatur gema swarane. Digawe saka pring lan wesi tipis.

·         Slenthem: wujud balunga kang ngasilake swara alus katimbang balunga liyane.

·         Gambang: tabuh gambang luwih dawa dibandingg tabuh liyane inggih punika kira-kira 35 cm.

·         Saron: wujud wilahan logam kang kasusun sandhuwure rancakan kayu. Ana 3 jenis saran: saron demung, saron barung, lan saron penerus. Saron demung jenis saron kang paling gedhe ukurane, saron demung ngasilake swara paing cendhek.

·         Saron barung: wilahe luwih gedhe dibanding saron penerus ning luwih cilik dibanding saron demung.

·         Saron penerus: saron paling cilik. Ngasilake swara luwih dhuwur saoktaf dibandingke karo saron barung.

3.      Wujud Wilahan Pencon: cara nabuh dithuthuk.

·         Gong kemodhong

·         Kecer: gamelan kang ditangkubake ing pasangane, biasane ditabuh kanggo ngiring lelagon dolanan ing pagelaran karawitan.

4.      Wujud Pencon: cara nabuh dithuthu, jagur.

·         Bonang: bonang ditoto dadi rong baris, saben sabaris gamelan slendro ana 5 pencon lan uga kang ana 6 pencon, dadi kabeh cacahe ana 10 utawa 12.

·         Kethuk lan Kempyang: cara natane mirip karo kenong lan bonang. Rancakane luwih cendhek dibanding kenong.

·         Kenong: nduwe ukuran seng paling gedhe.

·         Kempul: biasane digantung kaya umume perangkat gong.

·         Gong: ditabuh, digawe saka tosan, lan nduwe ukuran kang gedhe dhewe. Biasane dipapanake ing mburi dhewe, digantung ing gayor kang umum digawe saka kayu ukuran gedhe.

5.      Wujud Kawatan:

·         Rebab: cara nabuhe dikosok (gesek). Gunane kanggo murba lagu, gawe variasi lagu, lan uga kanggo mbukani gendhing.

·         Celempungan lan Siter

Celempungan: cara nabuhe dipetik padha karo siter, cacah senare ana 11 lan 13 pasang.

6.      Wujud Pipa

·         Suling: cara ngungelaken di sebul. Fungsine kanggo variasi melodi.

·         Kemanak: wujude memper gedhang. Biasane ditabuh kanggo ngiringi bedhayan.

KASUSASTRAN KANG TINEMU ING GENDHING

1)                  Cakepan: syair, tetembungan kang dienggo ing tembang.

2)                  Cengkok: lak-luking swara kanggo nglagokake tembang.

3)                  Gendhing: lelagoning gamelan kawangun saking mawarni aspek karawitan.

4)                  Gamemelan: piranti karawitan kanggo ngiringi tembang.

5)                  Laras: rasa thinthingane swara cendhak nganti swara dhuwur.

6)                  Titi laras: angka minangka gantine laras.

7)                  Swarawati: waranggana, pesinden, penyanyi putri.

8)                  Wiraswara: penyanyi kakung.

(Kapethik saking pinten-pinten sumber, kanthi ewah-ewahan saperlunipun)